Rozumienie małżeństwa
Choć prawodawca kościelny nie podał wprost definicji małżeństwa to jednak w kan. 1055 §1 zawarł swoje określenie tej rzeczywistości, a mianowicie że małżeństwo jest przymierzem, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swojej natury ku dobru małżonków oraz ku zrodzeniu i wychowaniu potomstwa. Przymierze małżeńskie zostało przez Jezusa Chrystusa podniesione do godności sakramentu, a więc staje się ważnym znakiem obecności Boga w podstawowej wspólnocie osób i transmisją Bożych dóbr dla życia konkretnej wspólnoty. Wspólnota przymierza nie odnosi się wyłącznie do płaszczyzny życia seksualnego, jak uważają niektórzy, ale równie istotnie dotyczy wszystkich dziedzin życia wspólnego małżonków, tak w wymiarze materialnych warunków, jak i bogactwa życia duchowego.
Warto pamiętać, że źródłem tego rodzaju wspólnoty jest miłość, która
skutecznie wzmacnia wolę małżonków w zakresie codziennego powierzania
się sobie. Miłość prowadzi i motywuje do przymierza, które zostało
zawarte przez akt zgody małżeńskiej (ślubowanie małżeńskie) oraz
inspiruje do codziennej wiernej realizacji wzajemnego i pełnego oddania
się sobie (GS 48). Tak więc podstawowym celem małżeństwa jest troska
małżonków o osiągnięcie wzajemnego dobra oraz zrodzenie i wychowanie
potomstwa.
Obecnie te cele są równoważne, a nie tak jak to tkwi
jeszcze w przekonaniu wielu osób, że mianowicie celem pierwszym ma być
zrodzenie i wychowanie dzieci (bo one są najważniejsze), a dopiero celem
drugorzędnym jest świadczenie sobie wzajemnej pomocy i zaspokojenie
seksualnego popędu (kan. 1013 CIC). Trzeba także zwrócić uwagę na ważny
fakt, a mianowicie, że czynności osób w małżeństwie mają szansę stać się
czynnościami uświęcającymi, zwłaszcza kiedy małżonkowie przeżywają
jedność z Chrystusem. Dlatego Kościół rozstrzygnął, że pomiędzy
ochrzczonymi nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która tym samym nie
byłaby sakramentem. Tak więc wierzący katolicy nie stają się małżonkami
przez zawarcie kontraktu cywilnego, choć taka czynność wystarczy dla
prawnego porządku danej społeczności cywilnej.
Istotne przymioty małżeństwa
Kodeks Prawa Kanonicznego rozstrzyga, że istotnymi przymiotami
małżeństwa jest jedność i nierozerwalność, które w małżeństwie
chrześcijańskim nabierają szczególnej mocy z racji sakramentu (kan.
1056). Jedność małżeństwa polega na tym, że związek małżeński zawiera
jeden mężczyzna z jedną kobietą, mając wewnętrzną wolę dozgonnego i
wiernego bycia z sobą. Zagrożenie dla jedności może stanowić np. fakt
wykluczenia jedności małżeństwa przez którąkolwiek z zawierających
stron. Takie działanie sprawia de facto nieważność zawartej umowy
małżeńskiej. Może się to dokonać wówczas, kiedy choćby jedna ze stron
zawierających małżeństwo, stanowczo i z wewnętrznym przekonaniem
rezerwuje sobie prawo np. do współżycia seksualnego z innymi osobami,
oczywiście poza małżeństwem.
Jedność małżeńska nie pozwala również
na to, by kandydaci do małżeństwa mogli mieć prawo do działania na
szkodę jedności wiary małżeńskiej lub prawo do planowania lub
przeprowadzenia w przyszłości rozwodu. Małżeństwa nie zawiera się
wyłącznie na jakiś czas, lecz zgoda małżeńska obliguje osoby do
wierności aż do śmierci jednego z małżonków. Przykład: mężczyzna
prowadził się niemoralnie z wieloma kobietami. Stąd w środowisku miał
złą opinię. W celu zmiany opinii zawarł małżeństwo sakramentalne z nowo
poznaną kobietą. Jednakże w okresie znajomości przedślubnej i po ślubie
nadal seksualnie żył z innymi kobietami. Kiedy żona dowiedziała się o
tych zdradach i niemoralnym stylu życia, podjęła decyzję o odejściu.
Nastąpił rozpad wspólnoty małżeńskiej. Można wstępnie orzec, że taki
mężczyzna, idąc do ślubu wewnętrznym aktem woli wykluczył jedność
małżeńską, która zwykle realizuje się przez praktykę wierności
małżeńskiej. Tak samo będzie w sytuacji mężczyzny, który z różnych
przyczyn utrzymywał w swojej młodości np. stosunki biseksualne, a więc
współżył z kobietami i z mężczyznami. Na skutek takich postaw stracił w
swoim środowisku dobrą opinię. Chcąc jednak wszystkich przekonać, że
jest normalny, a wygłaszane opinie są tylko krzywdzącymi go
pomówieniami, postanowił się ożenić. Poznał kobietę, przeżył
narzeczeństwo i ślub. Idąc do ślubu, zachował swoje przekonanie do
podtrzymywania takich spotkań i współżycia biseksualnego, choć w okresie
przedślubnym skutecznie to ukrywał. Dopiero po ślubie żona odkryła, że
jej mąż współżyje nie tylko z nią, ale i z innymi kobietami i
mężczyznami. To doprowadziło do zdecydowanego rozbicia wspólnoty
małżeńskiej. Jedność małżeńska zdecydowanie wyklucza takie zachowania.
Drugim
przymiotem jest nierozerwalność małżeństwa, zawierająca się w tym, że
trwałego związku małżeńskiego nie można zawierać na określony czas.
Decyzja na poślubienie obowiązuje do końca życia, tzn. węzeł małżeński
trwa aż do naturalnej śmierci jednej ze stron. Dlatego np. cywilny
rozwód, przeprowadzony zgodnie z prawem państwowym, istotnie sprzeciwia
się nierozerwalności małżeństwa. Stąd ważnie zawarte małżeństwo nie może
być rozwiązane ani przez wzajemną zgodę małżonków, ani też po upływie
wyznaczonego czasu, ani też ze względu na zaistniałe okoliczności
poślubne (trwały rozkład pożycia).
Małżeństwo nie może być
rozwiązane ani na mocy pozytywnego prawa Bożego, ani na podstawie prawa
kościelnego czy też stanowionego prawa ludzkiego. Może jednak zdarzyć
się przypadek wykluczenia nierozerwalności małżeństwa. Dzieje się to np.
wówczas, kiedy jedno z małżonków świadomie i zdecydowanie zamierza w
określonym czasie po ślubie zerwać wspólnotę życia, a więc praktycznie
porzucić współmałżonka. Jednak zwykłe przewidywanie rozwodu czy też
wątpliwy zamiar rozejścia się po ślubie, automatycznie nie powodują
nieważności zgody małżeństwa. Nierozerwalność węzła małżeńskiego
umożliwia mężczyźnie i kobiecie odpowiedzialne budowanie trwałej
wspólnoty całego życia. Małżonkowie, którzy chcą być razem na dobre i na
złe zawsze szukają tego, co ich łączy oraz co może utrwalić ich miłość,
w której z ufnością powierzają siebie wzajemnie. Istotnym czynnikiem
najskuteczniej cementującym jedność i nierozerwalność małżeńską jest
potomstwo. Dlatego małżonkowie z wielką niecierpliwością oczekują
narodzin swoich dzieci, a więc tego momentu, kiedy ich wspólnota stanie
się rodziną.
Sakramentalność wyraża się w tym, że Chrystus ustanowił
związek małżeński zawierany pomiędzy osobami ochrzczonymi jako związek
sakramentalny. Oznacza to, że w chwili zawierania małżeństwa ślubujący
udzielają sobie daru sakramentu (otrzymują od Boga moc łaski
konsekrującej zgodę i jednoczącą miłość), a zgoda małżeńska staje się
wtedy absolutnie nierozerwalna tzn., że żadna władza kościelna ani
cywilna, ani później wola samych małżonków nie może takiej umowy
unieważnić i rozerwać jej. Zgoda sakramentalna trwa aż do śmierci
jednego z małżonków, obowiązuje nawet wtedy, gdy małżonkowie się
porzucą, odejdą od siebie czy złączą kontraktem cywilnym z inną osobą.
Sakramentalność małżeństwa została w Kościele zdefiniowana jako prawda
wiary przez Sobór Trydencki, a przypomniana w nauczaniu Soboru
Watykańskiego II (GS 48). Należy też dodać, że prawodawca kościelny
pozwala na zawarcie małżeństwa niesakramentalnego np. małżeństwo
katolika z osobą nieochrzczoną. Czyni tak ze względu na dobro duchowe
katolika. Jednakże takie małżeństwo jest małżeństwem kanonicznym a nie
sakramentalnym. Tak więc nie każde małżeństwo kanoniczne jest
sakramentem.
Wymogi do ważności małżeństwa
Małżeństwo powstaje w momencie wyrażenia ważnej zgody małżeńskiej.
Mogą taką zgodę wyrazić wszyscy, którym prawo tego nie zabrania (por.
kan. 1058). Ta norma prawna wskazuje na system prawny wyznaczający
istotne elementy tzw. zdolności prawnej osoby ludzkiej do zawarcia
małżeństwa, czyli do samodzielnego, odpowiedzialnego i wolnego wyrażenia
zgody małżeńskiej. Katolicy zawierający małżeństwo między sobą, jak i
wchodzący w relacje prawne z niewierzącymi czy wyznawcami innych religii
podlegają kompetencji władzy kościelnej. Ona to rozstrzyga o skutkach
kanonicznych małżeństwa, zaś władza cywilna o skutkach cywilnych (por.
kan. 1059). Dzieje się tak dlatego, że małżeństwo może być zawarte
nieważnie, a więc kiedy zgoda została wyrażona w okolicznościach
istnienia przeszkody małżeńskiej, bądź braku wymaganej zgody, wadliwej
zgody lub niezachowania obowiązującej formy kanonicznej.
Kodeks
wskazuje na istnienie co najmniej kilkunastu przeszkód zrywających, a
więc powodujących nieważność małżeństwa. Osoby objęte tymi przeszkodami
nie są zdolne do ważnego zawarcia małżeństwa. Kanoniczne przeszkody to:
*
P. wieku – do ważnego zawarcia małżeństwa kobieta musi ukończyć
przynajmniej 14 lat, a mężczyzna 16 (kan. 1083 § 1). Konferencja
Episkopatu ma prawo ustalić wiek wyższy do godziwego zawarcia małżeństwa
(§ 2). W Polsce od 15 XI 1998 obowiązuje wiek ukończonych 18 lat tak
dla mężczyzn jak i kobiet.
* P. niemocy płciowej – chodzi o brak
fizycznej zdolności do współżycia seksualnego, a więc uprzednią i
trwałą, absolutną czy względną niezdolność dokonywania aktów
małżeńskich, a nie o niepłodność jednej ze stron. Impotencja jest
przeciwna samej naturze małżeństwa. Może być jako niemoc względna tzn.
mężczyzna lub kobieta, choć są zdolni do współżycia z innymi, faktycznie
nie mogą seksualnie współżyć z osobą, z którą zawarli małżeństwo.
*
P. węzła małżeńskiego – chodzi o istniejący rzeczywiście węzeł małżeń-
ski. Węzeł małżeński ustaje przez śmierć małżonka, udzielenie dyspensy
papieskiej od małżeństwa ważnie zawartego lecz niedopełnionego,
przywilej Pawłowy lub stwierdzenie nieważności małżeństwa (dekret lub
wyrok II instancji). Kto by zawarł małżeństwo powtórnie, pomimo
istnienia pierwszego węzła małżeńskiego dopuszcza się przestępstwa
bigamii równoczesnej.
* P. różnej religii – nieważne jest małżeństwo
katolika z osobą nieochrz- czoną (kan. 1086 § 1). Przeszkoda ta wiąże
się z prawem Bożym, wynikającym z niego obowiązkiem wyznawania wiary
katolickiej. Możliwa jest dyspensa na zawarcie małżeństwa, ale dopiero
po złożeniu przez stronę katolicką pisemnego oświadczenia, że nadal
będzie wiernie trwać w wierze katolickiej i wypełniać wszystkie
obowiązki religijne oraz że uczyni wszystko, aby nie utracić swojej
wiary lub nie zobojętnieć w wierze. Ma złożyć również przyrzeczenie, że
dzieci z tego małżeństwa zostaną ochrzczone w Kościele katolickim i
wychowane w religii katolickiej. Strona niekatolicka może podpisać
oświadczenie, że została o tym pouczona i jest świadoma zobowiązań
strony katolickiej. Praktyka dowodzi, że trudno jest w takich związkach
utrzymać jedność wiary i harmonię wspólnoty.
* P. święceń –
nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy otrzy- mali święcenia
(kan. 1087). Przeszkoda obejmuje mężczyzn, którzy zostali ważnie
wyświęceni na diakonów, kapłanów lub biskupów Kościoła. Przeszkoda
ustaje na mocy dyspensy papieskiej lub prawomocnego wyroku o nieważności
święceń.
* P. ślubu – chodzi o mężczyzn i kobiety, którzy związani
są wieczystym ślubem publicznym czystości w instytucie zakonnym (kan.
1088). Przeszkoda powstaje w momencie złożenia ślubów. Wtedy rodzi się
zobowiązanie dochowania wierności przyrzeczeniu, które osoba świadomie i
w sposób wolny złożyła Bogu. Dyspensa jest zarezerwowana kompetencji
Stolicy Apostolskiej lub Biskupowi diecezjalnemu (kiedy instytut jest na
prawie diecezjalnym).
* P. uprowadzenia – występuje, kiedy kobieta
zostanie uprowadzona i prze- trzymywana z zamiarem zawarcia z nią
małżeństwa, chyba że zostanie uwolniona oraz znajdując się w miejscu
godnym (bezpiecznym i wolnym) sama w sposób wolny wybierze małżeństwo
(por. kan. 1089). Uprowadzenie nie musi nastąpić na skutek użycia siły
fizycznej, ma również miejsce wtedy, gdy uprowadzający posługuje się
szantażem lub stosuje presję moralną. Może działać bezpośrednio lub
przez inne osoby. Przeszkoda nie powstaje, gdy kobieta dobrowolnie
ucieka z domu z tym mężczyzną i zawiera małżeństwo wbrew woli rodziców.
*
P. występku – w nowym Kodeksie ma Dwie postacie: 1 – kiedy ze względu
na zawarcie małżeństwa z inną osobą zostanie zadana śmierć
współmałżonkowi własnemu lub tej osoby (kan. 1090 § 1); 2 – kiedy przez
fizyczny lub moralny współudział powoduje się śmierć współmałżonka (§
2). Przeszkoda powstaje na skutek zabójstwa dokonanego na osobach, które
żyjąc niejako formalnie przeszkadzały w prawnej realizacji zawarcia
małżeństwa. Uwagę należy zwrócić na intencję zawarcia nowego małżeństwa z
konkretną osobą oraz na współudział. Dyspensa jest zarezerwowana
Stolicy Apostolskiej. Gdyby przestępstwo nie zostało wykryte, to i tak
przeszkoda istnieje, a małżeństwo zawarte bez dyspensy byłoby nieważnie
zawarte.
* P. pokrewieństwa – wynika z bliskiego związku osób,
opartego na wspól- nocie krwi ze względu na pochodzenie osób od siebie
lub wspólnego przodka. Przodek to osoby lub osoba, od której krewni
bezpośrednio pochodzą. Linia to szereg osób, które mają wspólnego
przodka. Linia prosta: osoby pochodzące od siebie: ojciec – syn – wnuk.
Linia boczna: osoby pochodzące od wspólnego przodka: rodzeństwo. Stopień
pokrewieństwa: to miara, która służy do określenia odległości osób
krewnych od wspólnego przodka, tak w linii prostej, jak i bocznej.
Pokrewieństwo w linii prostej: tyle jest stopni ile zrodzeń (czyli osób)
nie licząc przodka (kan. 108 § 2). Natomiast w linii bocznej: tyle jest
stopni, ile osób w obydwu szeregach razem, nie licząc osoby przodka
(kan. 108 § 3). Zakres przeszkody w linii prostej sięga w
nieskończoność, tak między wszystkimi wstępnymi i zstępnymi co do
prawnego pochodzenia jak i zrodzenia naturalnego (kan. 1091 §1).
Natomiast w linii bocznej zakres przeszkody dotyczy włącznie czwartego
stopnia (kan. 1091 § 2) – rodzeństwo, siostrzenicę i wuja, rodzeństwo
cioteczne, wnuczkę i brata jej dziadka.
* P. powinowactwa – wynika z
bliskości osoby, której źródło powstaje przez ważnie zawarty związek
małżeński. Tak więc ta bliskość pojawia się między mężem a krewnymi żony
oraz między żoną a krewnymi męża (kan. 109 § 1). Jedynie powinowactwo w
linii prostej powoduje nieważność małżeństwa we wszystkich stopniach.
Najczęściej spotkać można takie przypadki: powinowactwo miedzy ojczymem a
pasierbicą, macochą a pasierbem, teściem i synową, teściową i zięciem
(oczywiście po śmierci współmałżonka).
* P. przyzwoitości publicznej
– podstawą jej jest bliskość osób wynikająca z nieważnego małżeństwa
oraz notorycznego lub publicznego konkubinatu. Powoduje nieważność
małżeństwa w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną i krewnymi
kobiety i odwrotnie (kan. 1093).
* P. pokrewieństwa prawnego –
źródłem może być adopcja – przysposobie- nie. Tego rodzaju akt prawny
reguluje prawo cywilne i powoduje określone skutki, a mianowicie:
ojcostwo prawne i braterstwo prawne. Przeszkodą są związani: adoptujący i
osoba adoptowana oraz adoptowany i dzieci adoptującego. Racją do jej
utrzymania jest fakt, że adoptowany wchodzi do rodziny jako jeden z jej
członków, a we wzajemnych relacjach jest traktowany jako jedno z
potomstwa (kan. 1094).
Elementarne przymioty zgody małżeńskiej
Zgoda małżeńska jest to akt woli, przez który mężczyzna i kobieta w
nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu
stworzenia małżeństwa (kan. 1057 § 1). Zgodę mogą wyrazić tylko te
osoby, które są prawnie do tego zdolne, a prawo wymaga określonej
sprawności w zakresie działania rozumu i woli, np. chodzi o
wystarczające używanie rozumu (por. kan. 1095 n. 1). Braków zgody
małżeńskiej nie może uzupełnić żadna władza ludzka. Dlatego prawodawca
postanowił, że zgoda musi być rzeczywista czyli wewnętrzna, a nie
pozorna, czyli tylko wypowiedziana na zewnątrz. Zgoda musi być swobodna
tzn. wyrażona w sposób w pełni świadomy i dobrowolny, z wykluczeniem
poważnego braku właściwego do rozeznania oceniającego w zakresie
istotnych praw i obowiązków małżeńskich (por. kan. 1095 n. 2),
nieznajomości (ignorancji), jak również istotnej pomyłki np. co do osoby
lub jej przymiotów oraz z wykluczeniem przymusu. Zgoda powinna być
także wzajemna, czyli wyrażona przez obydwie osoby oraz równoczesna tzn.
nie została odwołana przez jedną osobę przed wyrażeniem jej przez
drugą.
Prawodawca wskazuje na zaburzenia rozumu i woli, stanowiące
przyczyny niezdolności do zawarcia małżeństwa, a tym samym powodujące
braki w zgodzie małżeńskiej. Mogą to być choroby umysłowe, stany
poważnego braku w rozeznaniu oceniającym co do istotnych praw i
obowiązków małżeńskich, jak i przyczyny natury psychicznej
uniezdalniające do podjęcia i wypełnienia istotnych praw i obowiązków
małżeńskich (kan. 1095 n. 1-3); brak wiedzy koniecznej o małżeństwie
(kan. 1082 § 1 i kan. 1096 § 1); błąd co do osoby i jej przymiotu (kan.
1097 § 1-2); podstęp, pozorna zgoda, przymus czy bojaźń oraz warunek
stawiany co do przyszłości.
Forma zawarcia małżeństwa
Małżeństwo jest aktem prawnym, a więc jego zawieranie domaga się
istotnych i koniecznych formalności. Prawodawca ściśle określił
poszczególne czynności działania prawnego i one stanowią formę prawną
zawarcia małżeństwa, która różni się od liturgicznych czynności. Formę
prawną stanowią przepisy prawa kościelnego, których zachowanie jest
czymś koniecznym przy wyrażaniu ważnej zgody małżeńskiej, choć prawo
naturalne wprost nie wymaga żadnej formy wyrażenia zgody. Natomiast
forma liturgiczna wymagana jest tylko co do godziwości zawarcia
małżeństwa. Jednakże zważając na społeczny i wspólnotowy charakter
małżeństwa, Kościół przepisuje określoną formę. Tak też czynią wszystkie
systemy prawa cywilnego w imię zachowania ładu społecznego.
Forma
zwyczajna zakłada zawarcie ważnego małżeństwa wobec asystującego
miejscowego biskupa, proboszcza, kapłana lub diakona delegowanego
(ordynariusz i proboszcz posiadają zwyczajną władzę błogosławienia
małżeństw i mogą ją delegować) i obecnych dwóch świadków. Asystujący
obecny przed nupturientami pyta ich, czy wyrażają zgodę i przyjmują ją w
imieniu Kościoła (kan. 1108§2).
Forma nadzwyczajna przewidziana
jest na wypadki konieczności. Kodeks rozstrzyga, że jeśli osoba, zgodnie
z przepisem prawa, kompetentna do asystowania jest nieosiągalna lub nie
można do niej się udać bez poważnej niedogodności, kto chce zawrzeć
prawdziwe małżeństwo, może je ważnie i godziwie zawrzeć wobec samych
świadków: 1) w niebezpieczeństwie śmierci; 2) poza niebezpieczeństwem
śmierci jedynie wtedy, jeśli roztropnie się przewiduje, że te
okoliczności będą trwały przez miesiąc (kan. 1116 § 1). Tak więc forma
nadzwyczajna wymaga jedynie obecności dwóch świadków.
Forma
kanoniczna obowiązuje, gdy przynajmniej jedna z osób zawierających
małżeństwo została ochrzczona w Kościele katolickim lub do niego została
przyjęta i nie odstąpiła od niego formalnym aktem. Możliwa jest również
dyspensa od zachowania formy kanonicznej.
Potwierdzenie małżeństwa
Zawarcie małżeństwa zmienia stan kanoniczny osoby. Ten fakt jest odnotowany w metrykalnej księdze zawartych małżeństw w parafii ślubu, jak również w księdze ochrzczonych, na marginesie aktu chrztu osoby wyrażającej zgodę małżeńską. Stąd proboszcz jest zobowiązany o zawartym małżeństwie powiadomić parafię chrztu nowożeńców. Taka praktyka jest konieczna, aby chronić świętość i ważność zawieranych małżeństw oraz uniemożliwić popełnianie nadużyć, m.in. przestępstwa bigamii.
Tekst: www.archidiecezja.wroc.pl